De huidige gemeente Bierbeek bestaat uit 4 deelgemeenten: Bierbeek, Korbeek-Lo (oostelijk deel), Lovenjoel en Opvelp. Bierbeek ligt aan de rand van het Hageland en Haspengouw. Kenmerkend in deze streek zijn de noordoost-zuidwest gerichte heuvelruggen, restanten van de laatste ijstijden. Zo’n heuvelrug bevindt zich midden ons grondgebied en hierop staat onze watertoren (102 m boven de zeespiegel). Aan de westkant van de heuvelrug, stromen alle beken via de Molenbeek af naar de Dijle in Leuven. Aan de oostkant ontspringt dan weer de Velpe, die samen met andere beekjes uitkomen in de Demer bij Halen.
De Bruulbeek dankt zijn naam aan het gehucht de Bruul (verwijzend naar omheind gebied), gelegen aan het kruispunt van de Weterbeekstraat en de Bruulstraat. Het is eigenlijk de benedenloop van de hogergelegen Weterbeek.
In tegenstelling tot haar bovenloop (Weterbeek) stroomt de Bruulbeek door een beboste vallei. Aan de rand van het Bruulbos staat de Sint-Ermelindiskapel op de plek waar Ermelindis in de 6e eeuw zou geboren zijn. Als enige adellijke dochter koos ze ervoor om als kluizenares te gaan leven en ze vertrok te voet naar Bevekom. Later overleed ze in Meldert. Tot vandaag bestaat in deze streek een levendige traditie rond de intussen heilig verklaarde Ermelindis.
Het kleine bos is deels hellingbos en deel valleibos. Daardoor vormt het een unieke biotoop met een fraaie waaier aan paddenstoelensoorten en bloeiende tapijten van bosanemoon, daslook en lelietje-van-dalen (meiklokje).
Over de naam Weterbeek doen allerlei theorieën de ronde. Zou het zo eenvoudig kunnen zijn als water + beek? Of is het een middeleeuwse plaatsaanduiding “wet ter beek”: een plaats aan de beek waar recht gesproken werd? Iets verderop vinden we de Galgenberg terug waar executies plaatsvonden; het is dus een mogelijkheid.
Maar ook heel aannemelijk is de afleiding van “weteren”. Dat is een eeuwenoude irrigatietechniek waarbij graslanden worden bevloeid met beekwater. Door het extra vocht en de mineralen in het water, werd de kwaliteit van het gras (en het latere hooi) er nog beter.. Op alle historische kaarten is duidelijk te zien dat de hele vallei bestond uit weiland of beemden, wat de hypothese van het weteren ondersteunt. Ook vandaag nog is het een natte vallei. In de bronbosjes vind je de zeldzame hazelworm, eenbes en reuzenpaardenstaart terug. In de vele natte hooilanden bloeien koekoeks-, pinkster- en dotterbloem, en moeras-vergeet-mij-nietje.
De beek gaf in de loop van de geschiedenis haar naam ook cadeau aan het aangrenzende gehucht. De Weterbeek is de bovenloop van de Bruulbeek.
De Herpendaalbeek komt niet voor op historische kaarten en lijkt een eerder “recente” (19e à 20e eeuw) afwateringsloop te zijn. Ze neemt een start op de grens tussen Bierbeek en Haasrode en loopt tussen de glooiende akkers door om zo’n kleine 3 kilometer later uit te monden in de Molenbeek. Daarbij passeert ze het psychiatrisch centrum Sint-Kamillus: van ver in de omtrek te herkennen aan de centrale watertoren. Het in 1930 geopende complex, bestaande uit paviljoenen in een parkomgeving, bevindt zich op de locatie waar al van voor de 18e eeuw een vierkantshoeve aanwezig was.
De Leibeek ontspringt hoog achter de kerk van Pellenberg. Op haar tocht naar beneden stroomt ze in het zuiden door kasteeldomein Hottat – één van de vele kasteelparken in de grotere Molenbeekvallei. Dit kasteel deed14 dagen dienst lang als tijdelijke verblijfplaats van koning Albert I dienst deed tijdens de Eerste Wereldoorlog. Daarna duikt de beek onder de bebouwing, en komt weer boven in de mooie weilanden achter de kerk en de pastorie van Korbeek-Lo.
De merkwaardige Loosbeek wordt gevormd door een aftakking van de Molenbeek, die rond het Vijverhof stroomt, waar vervolgens de Leibeek erbij komt. Een kleine kilometer verder voegt de Loosbeek zich weer bij de Molenbeek. Zou de Loosbeek de oorspronkelijke loop van de Molenbeek kunnen zijn? En de huidige, rechte bedding van de Molenbeek een aftakking om de spaarvijver voor de aandrijving van de watermolen te vullen?
De mysterieuze Merenloop: volgens de ene bron ontspringt hij in Mollendaalbos aan de Mommedeel, volgens de andere bron in de niet mis te verstane “Waterstraat” waar nog steeds pittige overstromingen plaatsvinden na hevige regenval. In elk geval duikt hij duidelijk zichtbaar op in deze laatstgenoemde straat, aan de voet van het lemige plateau van Mollendaalbos, op oudere kaarten aangeduid als het gehucht Meren.
De bijnaam Witte Beek laat ook naar zijn oorsprong raden: de vierkantshoeve Bergenhof wordt op de midden 18e-eeuwse Villaretkaart aangeduid als “la Blanche Maison”. Anderzijds doet ook het smakelijkere verhaal de ronde dat de vroeg 20e-eeuwse melkfabriek - tegenwoordig mooi gerestaureerd - aan de Hoogstraat het spoelwater van de melktanks loosde in de vlakbij stromende Merenloop. Leuk weetje: het CSA zelfoogstveld tussen de Merenloop en de melkerijsite draagt de naam “De Witte Beek”. Tussen de velden kabbelt het stroompje verder naar de Ruisbroeksite, waar ze aantakt bij de Mollendaalbeek.
Groen brongebied
De Molenbeek: een populaire beeknaam in ongeveer elke gemeente omwille van de watermolens die historisch gezien op de beek met het grootste debiet gebouwd werden. Déze Molenbeek ontspringt op de helling tussen Pellenberg en Lovenjoel. Al snel vult de smalle vallei zich met het prachtige Koebos. Door de kalk- en waterrijke ondergrond vind je in dit natuurgebied een waaier aan planten die het graag nat hebben; de bomen onthullen in de winter opvallend veel maretakken in hun bladerloze kruinen. De diep ingesneden holle wegen zorgen uiteindelijk voor een landschapslappendeken met een enorme soortenrijkdom van planten en dieren.
Van beemden naar parken…
Al enkele eeuwen wordt de Molenbeekvallei doorsneden door de Tiensesteenweg maar ze lijkt verder ongestoord haar ding te doen als groen lint. Van oudsher ligt ze in een groene strook van natte hooilanden, beemden en watermolens. Sinds de 18e eeuw zien we ook hier de trend van landgoederen “op den buiten” opduiken, waar welgestelde families delen van het jaar doorbrachten.
… in Lovenjoel
In Lovenjoel stroomt de Molenbeek eerst door het Klein Park met van het hoeve tot landhuis omgebouwde Felixhof, en daarna door het Groot Park met het Kasteel de Spoelberch. Beide domeinen waren, samen met de dorpskern van Lovenjoel, tijdens de 18e en 19e eeuw in handen van de familie de Spoelberch. In die periode werden de grote parken rondom mee aangelegd met opvallende bomencollecties, door de beek gevoede vijvers, frivole heuvels en brugjes, en doordachte zichtassen. In de 20e eeuw werden beide eigendommen omgevormd en uitgebreid tot zorginstellingen.
Tegenwoordig behoudt het Klein Park nog steeds zijn invulling als scholencomplex voor buitengewoon onderwijs. In het park langs de Molenbeek voelt de bever zich helemaal thuis en houdt hij zich als 21e-eeuwse landschapsarchitect bezig met de ontwikkeling van moerasbos. Het Groot Park is opengesteld voor wandelaars. Waar de Molenbeek het Groot Park uitstroomt, kan je nog steeds de van oorsprong 14e-eeuwse watermolen “Heystmolen” zien.
… in Korbeek-Lo
Korbeek-Lo dankt zijn naam letterlijk aan deze waterloop: “murmelende beek”. Ook hier zet de trend zich verder: de groene Molenbeekvallei vormt het ideale decor voor een statig landhuis – het Vijverhof. Het huidige kasteel dateert eigenlijk uit de 20e eeuw, maar de oorspronkelijke basis was de 14e-eeuwse watermolen. Die was eigendom van de familie van Udekem - voorouders van koningin Mathilde - en werd doorheen de eeuwen uitgebreid met koetshuis, ijs- of groentenkelder, hovenierswoning en natuurlijk kasteel. Langs de Oudebaan bevindt zich het gelijkaardige Hof Ten Hooilaard op de flanken van de Molenbeek. Vlak voor de grens met Leuven bevond zich een merkwaardige watermolen: sinds de 18e eeuw werd er papier en karton gemaakt (“Papieren Moleken”). Daarna kwam er een wolwasserij, gevolgd door een aluminiumgieterij, maar de Molenbeek bleef nog steeds voor waterkracht zorgen.
Mollendaal en het Kalverwegske
De idyllische Mollendaalbeek ontspringt even verderop in het gehucht… Mollendaal (vroeger ‘Molendael’). Maar waarschijnlijk gebruikten onze vroegere voorouders de naam ‘Bierbeek’, afgeleid van het Germaanse woord voor bron, namelijk ‘birre’. Uiteindelijk ging de naam over op de volledige gemeente en zelfs op cultureel centrum de borre! De bron ligt aan de voet van het plateau van Meerdaalwoud, in het natuurgebied Zwarte Bos waar de zelfzame kalkrijke graslanden in stand gehouden worden.
De beek kabbelt intussen verder richting het centrum langs dit ‘Kalverwegske’, een verbastering van ‘Calvariewegske’. Op de flank van de vallei zie je de grote vierkantshoeve ‘Bordingenhof’ liggen. Het huidige gebouw is 18e-eeuws, maar het is wel gebouwd op de funderingen van een vroeg-middeleeuwse voorloper. De naam gaat immers terug op het Frankische ‘mensen van Bordo’.
De molen en de keizer
In het dorpscentrum stroomt de beek achter de huizenrij, met op het hoekje ‘In de Molen’. De molen waarvan sprake werd begin 20e eeuw gebouwd en draaiende gehouden door Desiré Vanautgaerden. Een van zijn zoons, Romain, maalde verder tot aan zijn overlijden, waarna diens weduwe Julia er een tweede leven aan gaf door alles om te bouwen naar café-feestzaal. Haar portret hangt binnen nog steeds aan de muur. Volgens een legende die zich in het café afspeelde in de 16e eeuw, is het keizer Karel in hoogsteigen persoon die zorgde voor de naamgeving van Bierbeek. Hij zat incognito tussen de stamgasten. Uit onvrede over het zattemansgedrag van de anderen, beval hij om alle vaten bier leeg te gieten in de Mollendaalbeek… “bier-beek” dus.
Het Boulevarreke
In 2017 werd op het traject van dit voetwegje (officieel “buurtweg 93”, maar van oudsher bekend als “het Boulevarreke) een mooi en praktisch vlonderpad aangelegd. Historisch was dit een wandelverbinding tussen de Ruisbroeksite en de kerk van Bierbeek. Tegenwoordig een veilige, aangename, motorvrije doorsteek naar het centrum én een natuurverbinding tussen twee fragmenten van het Natura 2000-gebied “Wingevallei”. Verderop voorbij het kruispunt met de andere voetweg loopt het traject verder door in een rasecht moerasbosje vol zwarte elzen en wilgen: voorlopig zonder vlonderpad, dus iets minder praktisch.
Ruisbroek
Hier stroomt de Mollendaalbeek de Ruisbroeksite in. Het hart ervan wordt gevormd door de Ruisbroekmolen. De allereerste watermolen, aangedreven door de beek, werd gebouwd in de 13e eeuw of zelfs nog vroeger. Het huidige molengebouw dateert uit de 18e eeuw. De spaarvijver, waarin water van de beek werd “opgespaard” om het daarna met een hoog debiet op het molenrad te laten storten, ligt vlakbij in de huidige achtertuin van feestzaal Berkenhof. Het molenrad gaf de geest in 1972 na een zware storm, maar restauratiewerken lonken aan de horizon.
Intussen komt deze plek weer tot leven door Dorpsbrouwerij Bierbeek. Zij brouwen in de silo’s op een participatieve manier: elke deelgemeente kreeg z’n eigen bier, vooraf geproefd en verkozen door de inwoners. Daarbij wordt zoveel mogelijk graan vanuit de eigen gemeente gebruikt. Ook het bakhuis werd gerestaureerd en wordt occassioneel opgestookt voor bakworkshops.
Richting Molenbeek
Achter de huizen van de verbindingsweg tussen Bierbeek en Korbeek-Lo kabbelt de Mollendaalbeek haar laatste kilometer in: vanaf haar bron zo’n 4 kilometer terug, loopt ze ingebed in haar beboste vallei verderop over in de Molenbeek. Op het einde duikt ze nog even onder de spoorweg Leuven-Tienen en de aangrenzende fietssnelweg door.
In de spoorwegberm - op de plek van het vroegere station - staat subtiel het vredesmonument “4peace”. In de nacht van 19 op 20 april 1943 werd voor de eerste en enige keer een konvooi (het “XXste konvooi”) op weg naar het vernietigingskamp Auschwitz tegengehouden door verzetsacties tussen Boortmeerbeek en Tongeren. Daardoor konden niet minder dan 237 Joodse gevangenen uit het konvooi ontsnappen. Een van de blokkades vond hier plaats, waardoor een 30-tal mensen in Korbeek-Lo en Lovenjoel uit de wagons vluchtte. In het vuurgevecht met de Duitse soldaten overleden helaas 4 van de ontsnapten.
Je zou het niet zeggen, maar hier sta je aan het begin van een echte rivier. 37 kilometer verderop is dit onschuldig waterloopje zo’n 5 meter breed geworden en loopt het vlakbij Diest over in de Demer.
Culostraat
De Velpe ontspringt onopvallend in een achtertuin aan het begin van de Culostraat. “Velpe”, afkomstig uit het Keltisch (wild of geel water) of uit het Germaans (wilg): we zullen het nooit zeker weten, maar hoe dan ook kloppen alle opties. Bij veel regenval stroomt de kleine Velpe al snel hevig en spoelt ze veel van de lemige grond mee (Opvelp bevindt zich nét op Haspengouwse ondergrond, in tegenstelling tot de rest van fusiegemeente Bierbeek). Hoewel je het door de huidige bebouwing niet ziet, is de valleigrond hier ook erg drassig: een perfecte groeiplaats voor wilgen, die graag natte voeten hebben. In de Culostraat is de Velpe onder de straat door geleid, maar verwijst de lange knotwilgenrij ernaar.
Velpestraat
Vanaf de Velpestraat is de rivier, dankzij actie vanuit de natuurhoek, gekanaliseerd maar wel open… en sinds eind 20e eeuw ontkoppeld van de riolering. Zelfs hier tussen de huizen flitst soms een knalblauwe ijsvogel langs de oevers, op zoek naar een lekker visje.
Verbranden Toren
Ter hoogte van de Verbranden Toren - de niet mis te verstane naam die duidt op het in de 18e eeuw afgebrande kasteel van de heren van Opvelp - begint de Velpe natuurlijk te kronkelen door haar vallei. Het vraagt niet veel verbeelding om te zien dat de drassige Velpevallei, samen met de van de helling aflopende Vloedgracht, zorgden voor de watertoevoer van de slotgracht van het kasteel. Deze versie, gebouwd in de 17e eeuw, ging misschien terug op een oudere, kleinere voorganger: Opvelp was sinds de 14e eeuw immers al een adellijk leengoed, afhankelijk van het hertofdom Brabant.
Molensteen
De Velpe kronkelt verder naar Neervelp door de historische graslanden, die prachtig in bloei staan tijdens de lente. Ze wordt vlak voor het gehuchtje Molensteen versterkt door water uit de Vloedgracht. En daar komt de eerste watermolen “op” de Velpe in zicht! De 16e-eeuwse molen maalde koren in dienst van de heren van Opvelp. Hoewel de molen sinds 1931 niet meer maalt en ook het rad verdwenen is, is de waterval die de watertoevoer van het rad voorzag, nog altijd aanwezig. En zo stroomt de Velpe verder naar buurgemeente Neervelp.
Deze onopvallende, door de mens gegraven gracht doet volgens sommige bronnen al dienst sinds de 16e eeuw om overtollig water vanaf de zuidelijke helling af te vloeien naar de Velpe. De Vloedgracht loopt al snel parallel met het bronbos van het gehucht Molensteen, op de helling bezaaid met bosanemoon, in de vallei een moerassige ruigte.
De naam van dit beekje is vrij letterlijk te nemen: de Kleinbeek ontspringt in het noorden van Opvelp en mondt zo’n 2 kilometer verderop al uit in de Velpe, op grondgebied Neervelp. Onderweg passeert ze het moerassige Blauwschuurbroek, dat in vroegere tijden door de omwonende gemeenschap gehooid werd en nu beheerd wordt door Natuurpunt.
Maar kleine beekjes kunnen grootse dingen doen! Om overstromingen van de Velpe verderop zoveel mogelijk te beperken, krijgt de Kleinbeek 13 trapsgewijze, houten schotten geplaatst in haar bodem. Ook worden 7 hapjes grond uit de ene oever gegraven om ze op de andere oever toe te voegen: een duwtje in de rug van de beek om weer te gaan kronkelen. Op beide manieren wordt het water vertraagd en de Velpe ontlast.
Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland.